Προσφορά!

Τουρκία, Ισλάμ και κρίση του Κεμαλισμού, Συλλογικό

7,50

Περιγραφή

Τίτλος: Τουρκία, Ισλάμ και κρίση του Κεμαλισμού

Συγγραφέας: Συλλογικό 

Σελ. 252

Η σύγχρονη Τουρκία οικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια μιας πολυεθνικής Αυτοκρατορίας, όπου ο «Τούρκος» αποτελούσε μια στρατιωτικο-διοικητική κάστα επικυρίαρχων και όχι ένα έθνος. Αφού πρώτα εξοντώθηκαν οι χριστιανικοί πληθυσμοί -Αρμένιοι και Έλληνες- ο Κεμάλ συνεχίζοντας την πολιτική των Νεότουρκων επιχείρησε να μεταβάλει τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς σε «Τούρκους», σε μια διαδικασία βίαιης και «από τα πάνω» εθνογένεσης. Έτσι Κούρδοι, Άραβες, Πόντιοι, Λαζοί, Κιρκάσιοι, Τουρκομάνοι, Πομάκοι, υποχρεώθηκαν να μεταβληθούν σε «Τούρκους», μέσα από την διαδικασία της εκπαίδευσης, του στρατού, των ΜΜΕ. Ιδιαίτερο ρόλο σε αυτή την καθυστερημένη εθνογένεση έπαιξε η τουρκική αριστερά και ιδιαίτερα οι ετερόδοξοι Αλεβίτες (που αντιπροσωπεύουν κάτι ανάμεσα στο 1/3 και το 1/4 του συνολικού πληθυσμού) οι οποίοι ανέλαβαν το ρόλο της διαμόρφωσης ενός εκκοσμικευμένου τουρκισμού και την εμφύτευσή του στις λαϊκές μάζες. Όμως μετά το τελευταίο πραξικόπημα του 1980 και την κοινωνικο-οικονομική αλλαγή που έγινε στην Τουρκία (πάνω από το 60% του πληθυσμού ζει σε πόλεις) οι παλιές καταπιεσμένες ταυτότητες, εθνικές και θρησκευτικο-εθνικές αναβιώνουν. Μέσα στο καμίνι των μεγάλων πόλεων και ειδικά στις παραγκογειτονιές της Κωνσταντινούπολης, της Σεβάστειας, της Σμύρνης, της Τραπεζούντας, της Άγκυρας, του Ντιγιαρμπακίρ, ή ακόμα και στις υποβαθμισμένες γειτονιές του Βερολίνου και του Μονάχου, οι διαφορετικές ταυτότητες αντικρίζουν η μια την άλλη, για πρώτη φορά σε μια καθημερινή συμβίωση και όχι στην σχετική απόσταση και αυτάρκεια των αγροτικών κοινοτήτων, που επέτρεπε στην διαφορετικότητα να επιβιώνει χωρίς συνείδηση της ιδιαιτερότητάς της. Η κοινωνική εξαθλίωση και εκμετάλλευση καθώς η διαμόρφωση διανοουμένων από τις διαφορετικές κοινότητες ολοκλήρωσαν την διαμόρφωση του καταλλήλου περιβάλλοντος για την επανεμφάνιση της ετερότητας, εθνικής, θρησκευτικής, γλωσσικής. Στην Κωνσταντινούπολη θα γεννηθεί το PKK! H ανάπτυξη της πρώτης -και σημαντικότερης- ετερόδοξης ταυτότητας, των Κούρδων έξω από τα όρια του τουρκισμού, θα λειτουργήσει ως το έναυσμα για τον πολλαπλασιασμό των φυγόκεντρων δυνάμεων έξω από την καμιζόλα του κεμαλισμού. Οι Άραβες της Αλεξανδρέττας, οι Λαζοί, οι Πόντιοι διεκδικούν και πάλι το δικαίωμα της αναγνώρισης της ταυτότητάς τους σε διαφορετικό επίπεδο αυτοσυνείδησης και στόχων.

Επί πλέον η προσπάθεια του κεμαλικού κατεστημένου και του στρατού να αντιμετωπίσει την άνοδο της αριστεράς, ιδιαίτερα στην δεκαετία του ’70, καθώς και το κουρδικό εθνικό κίνημα, μέσω της χρήσης του Ισλάμ και του παντουρκισμού του Τουρκές, σε συνδυασμό με την γενικότερη άνοδο του ισλαμισμού οδηγεί στην ανάπτυξη ενός αντιδυτικού ισλαμισμού μέσα στις φτωχές λαϊκές μάζες των πόλεων.

Τέλος οι Αλεβίδες, που είχαν στηρίξει την κεμαλική εκκοσμίκευση, αντιδρώντας στην σουνιτική επανισλαμοποίηση της Τουρκίας αρχίζουν να απομακρύνονται από τον παραδοσιακό κεμαλισμό τους.

Εκείνη η παράμετρος η οποία κινδυνεύει να αποσταθεροποιήσει ολοκληρωτικά την παραδοσιακή πολιτική του κεμαλισμού υπήρξε αρχικώς η ανάπτυξη του κουρδικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος και στη συνέχεια η ανάδυση του ισλαμισμού. Ο ισλαμισμός έχει δύο πηγές. Η μία είναι η ισλαμιστική και παντουρκική μετάλλαξη του κεμαλισμού που εκφράζεται από τον Ερμπακάν και τον Τουρκές, και έχει μια μακρά πορεία διαμόρφωσης ήδη από την δεκαετία του ’60. Ο Ερμπακάν και ο Τουρκές εξέφραζαν την βούληση, ήδη από τότε, για μια ενεργητικότερη επεκτατική πολιτική, τόσο απέναντι στην Ελλάδα (ο Ερμπακάν ως αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Ετσεβίτ πρότεινε την κατάληψη ολόκληρης της Κύπρου στον Ετσεβίτ) όσο και μια πολιτική προσέγγισης με τις ισλαμικές δυνάμεις στην περιοχή καθώς και ανακίνησης του παντουρανισμού, σε αντίθεση με τη Δύση. Και βέβαια ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο κεμαλισμός ήταν μεν «κοσμικός», όμως στηρίχθηκε ακριβώς στην μουσουλμανική ταυτότητα για να μετατρέψει τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς σε «Τούρκους». Ενώ σε μια προηγούμενη φάση οι Νεότουρκοι -των οποίων αποτελούσε μέλος- πόνταραν στον παντουρανισμό. Ο εσωστρεφής και δυτικόφιλος κεμαλισμός της περιόδου 1923-1970 αποτελούσε την μια εκδοχή του κεμαλισμού και δεν τον εξαντλεί. Σήμερα όλο το παλιό κεμαλικό κατεστημένο στρέφεται προς μια πολιτική εξωτερικής επέκτασης. Είτε κυρίως οικονομικής -όπως συμβαίνει με τα πιο δυτικόφιλα στρώματα των κεφαλαιούχων της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης- είτε γεωστραγικής, όπως πρεσβεύει η πιο εξτρεμιστική πτέρυγα του κόμματος Ερμπακάν και του Τουρκές.

Η δεύτερη πηγή του ισλαμισμού που αναπτύσσεται μετά το 1980 είναι ο ριζοσπαστικός αντιδυτικός ισλαμισμός που στηρίζεται στα ξεριζωμένα στρώματα των παραγκουπόλεων και θέλει να εκμεταλλευτεί την κοινωνική αμφισβήτηση, που στα χρόνια πριν από το πραξικόπημα του 1980 στρεφόταν προς τα αριστερά, προς μια αντιδυτική-ισλαμική κατεύθυνση.

Η πολιτική ηγεμονία του Ερμπακάν και του κόμματός του ενσωματώνει την λαϊκή-ισλαμική αμφισβήτηση, ιδιαίτερα των κουρδικών σουνιτικών πληθυσμών των μητροπόλεων και θέλει να καθυστερήσει ή και να αποτρέψει την ανάδειξη της εθνικής ταυτότητας των Κούρδων και των άλλων μειονοτήτων. Κατά συνέπεια αν δεν υπήρχε ο Ερμπακάν το τουρκικό κατεστημένο θα έπρεπε να τον εφεύρει. Ο παραδοσιακός κεμαλισμός είναι ανίκανος να επιβιώσει από τη στιγμή και μετά που η σύμβαση του ενιαίου τουρκικού έθνους καταρρέει κάτω από τα κτυπήματα των Κούρδων ανταρτών. Έτσι βρισκόμαστε μπροστά στη σταδιακή διαμόρφωση ενός κράματος παντουρανισμού, ισλαμισμού και κεμαλισμού -που εντάσσει ευρέα λαϊκά στρώματα στις τάξεις του.

Η ανάπτυξη ενός τέτοιου μαζικού ρεύματος προκαλεί δύο ειδών αντιδράσεις. Από τη μια πλευρά έρχεται σε σχετική αντίθεση με τα δυτικόστροφα μεσαία στρώματα και τα τμήματα της αστικής τάξης που επιθυμούν την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και μια οικονομική κυρίως εκδοχή του τουρκικού επεκτατισμού, από την άλλη, θέλοντας να αποφύγει τον κίνδυνο της εθνικής διάσπασης, κινδυνεύει να προκαλέσει μια νέα βαθύτερη τομή, χωρίς να αποφύγει την εθνική διαφοροποίηση η οποία είναι ήδη εξαιρετικά προχωρημένη και μάλλον αδύνατο πλέον να εμποδιστεί ειμή μόνο με την καταστολή. Και αυτός ο κίνδυνος είναι να σπρώξει την λαϊκή βάση του κεμαλισμού, τους Αλεβίδες, οι οποίοι θεωρούνται από τους πλειοψηφούντες σουνίτες μόνο κατ’ όνομα μουσουλμάνοι, που φθάνουν τα 25% ή και 30% του πληθυσμού, ταυτισμένους με τα κοσμικά χαρακτηριστικά του κεμαλισμού, στην ετεροδοξία και την απόσπασή τους από την ιδεολογική ταύτιση με το τουρκικό οικοδόμημα. Αυτός είναι και ο σοβαρότερος ίσως λόγος που ο στρατός, αφού πρώτα, μετά το πραξικόπημα του 1980, ενίσχυσε το Ισλάμ, σήμερα στρέφεται -εν μέρει- εναντίον του και απειλεί ακόμα και με απαγόρευση το μέχρι χθες κυβερνητικό κόμμα του Ερμπακάν. Και δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει πως όταν το καλοκαίρι του 1997 ο πρωθυπουργός Γιλμάζ κατήγγειλε συνωμοσία και βομβιστική απόπειρα εναντίον του, από ισλαμιστές, μιλούσε σε μαζική εκδήλωση-γιορτή των Αλεβιδών στην πόλη Χατζή Μπεκτάς, «ιερή πόλη» του αλεβιδισμού, ενώ ο Ετσεβίτ στηρίζεται παραδοσιακά στους Αλεβίδες.

Γι’ αυτούς τους λόγους σήμερα στην Τουρκία η ισορροπία επιτυγχάνεται πάνω σε ένα τεντωμένο σκοινί. «Κοσμικά κόμματα», στρατός και ισλαμιστές μοιράζονται την εξουσία και κάνουν κινήσεις προς όλες τις κατευθύνσεις, και προς την κατεύθυνση της οικοδόμησης μιας αυτόνομης τουρκικής οικονομίας, με πολλαπλασιασμό των ανοιγμάτων προς τις ισλαμικές χώρες και ταυτόχρονα προς την Δύση και την Ευρωπαϊκή Ένωση, και προς την ενίσχυση του ισλαμικού προσανατολισμού και ταυτόχρονα προς την συντήρηση μιας υπόνοιας κοσμικού καθεστώτος. Είναι βέβαιο πως αυτή η ισορροπία που εκφράζει μια προσπάθεια σύνθεσης των διαφορετικών τάσεων είναι ασταθής και κινδυνεύει διαρκώς να ανατραπεί ριζικά και ίσως με βίαιο τρόπο.

***

Πάντως εκείνο που είναι απαράδεκτο στη χώρα μας, είναι η βαθύτατη άγνοια, όχι μόνο του ευρύτερου κοινού αλλά και των ελίτ, για την Τουρκία, άγνοια την οποία προσπαθούμε εν μέρει να άρουμε με την έκδοση αυτών των τριών τόμων μιας σειράς με θέμα την Τουρκία. Ο πρώτος, και ανά χείρας, αναφέρεται στην κρίση του κεμαλισμού και το Ισλάμ, ο δεύτερος, που θα εκδοθεί αμέσως μετά, θα αναφέρεται στην γεωπολιτική θέση της Τουρκίας και τα προβλήματα των εξωτερικών της σχέσεων, ενώ ο τρίτος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Αρχικώς σκοπεύαμε να εκδώσουμε έναν ογκωδέστερο τόμο, αλλά διαπιστώσαμε πως θα ήταν αδύνατο να καλύψουμε ικανοποιητικά το θέμα.

Αυτοί οι τρεις τόμοι περιλαμβάνουν κείμενα γραμμένα από ειδικούς, συχνά Τούρκους, αλλά απευθύνονται και σε ένα ευρύτερο κοινό, λόγω της υφής τους και της προσπάθειας για σφαιρική παρουσίαση των περισσότερων προβλημάτων. Τα περισσότερα κείμενα είναι αδημοσίευτα, ενώ και τα δημοσιευμένα έχουν ξαναδουλευτεί έτσι ώστε να αποτελούν μια πρωτότυπη εργασία.

Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει λοιπόν τα εξής κείμενα: Η κρίση του τουρκικού κράτους του Ερτουγρούλ Κουρκτσού, δημοσιογράφου στην εφημερίδα Demo­krasi, Οθωμανική πραγματικότητα και σύγχρονες εθνικές ταυτότητες του καθηγητή Νεοκλή Σαρρή, Η τουρκική οικονομία του Γιώργου Καραμπελιά,Τουρκικό Ισλάμ και εθνική ταυτότητα του λέκτορα της Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (Birkbeck College) Σάμι Ζουμπάιντα, Η πολιτικοποίηση του Ισλάμ στη σύγχρονη Τουρκία του Σεντσέρ Αγιάτα, του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Τεχνικού Πανεπιστημίου της Μέσης Ανατολής, στην Άγκυρα, Ο τουρκικός κρατικός λόγος και ο αποκλεισμός της κουρδικής ταυτότητας του Μεσούτ Γιεγκέν, Οι Αλεβίτες του Αλτάν Γκεκάλπ, εθνολόγου, διευθυντή ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών της Γαλλίας, Το ζήτημα των Αράβων της Αλεξανδρέττας και της Κιλικίας και η αφύπνιση των λαών της Μικράς Ασίας του Αχμέτ Ασκάρ, μέλους του Λαϊκού Απελευθερωτικού μετώπου της Τουρκίας, Η εξωκοινοβουλευτική αριστερά σε μια πόλη της επαρχίας, του δημοσιογράφου Τιμ Κέλση, ανταποκριτή των Sunday Times και του Independentστην Τουρκία. Η εφεύρεση της ιστορίας του Ετιέν Κοπώ, ερευνητή στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών της Γαλλίας, Τουρκικά αποσπάσματα θανάτου του Μάρτιν βαν Μπρούϊνεσεν, αναπλ. Καθηγητή Τουρκικών και Κουρδικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης.

Περιεχόμενα

Εισαγωγή
Ερτουγρούλ Κουρκτσού: Η κρίση του τουρκικού κράτους
Νεοκλής Σαρρής: Οθωμανική πραγματικότητα και σύγχρονες εθνικές ταυτότητες
Γιώργος Καραμπελιάς: Η τουρκική οικονομία
Σάμι Ζουμπάιντα: Τουρκικό Ισλάμ και εθνική ταυτότητα
Σεντσέρ Αγιάλα: Η πολιτικοποίηση του Ισλάμ στη σύγχρονη Τουρκία
Αλτάν Γκεκάλπ: Οι Αλεβίτες
Μεσούτ Γιεγκέν: Ο τουρκικός κρατικός λόγος και ο αποκλεισμός της κουρδικής ταυτότητας
Αχμέτ Ασκάρ: Το ζήτημα των Αράβων της Αλεςανδρέττας και η αφύπνιση των λαών της Μικρός Ασίας
Τιμ Κέλση: Η εξωκοινοβουλευτική αριστερά σε μια πόλη της επαρχίας
Μάρτιν βαν Μπρούινεσεν: Τα τουρκικά αποσπάσματα θανάτου
Ετιέν Κοπώ: Η εφεύρεση της ιστορίας
Σωτήρης Χαρακιάς: Η Τουρκία στην Κεντρική Ασία
Χεμαγιέκ Χοβαννεσιάν: Η τουρκική πολιτική στον Καύκασο και τη Μαύρη Θάλασσα
Χρήστος Κόλλας: Τουρκία και Ευρωπαϊκή Ένωση, διλήμματα και αδιέξοδα